Odpowiedzialność moralna małego dziecka

U małych dzieci obserwujemy zakłopotanie, kiedy źle postąpią. Przejawia się to w specyficznym zachowaniu, na przykład dziecko chce się ukryć, nagle staje się ciche albo tłumaczy się szybko. To znaczy, że w dziecku jest poczucie dobra i że intuicyjnie wyczuwa, że zrobiło źle. Dzieje się tak zwłaszcza wtedy, gdy sami rodzice żyją przestrzegając prawa moralnego i uczą tego dziecko, a ono chłonie taka postawę od urodzenia.

Katechizm Kościoła Katolickiego mówi: „Moralność czynów ludzkich zależy od: wybranego podmiotu,; zamierzonego celu czyli intencji; okoliczności działania”. (1) Oraz: „Czyn moralnie dobry zakłada jednocześnie dobro przedmiotu, celu i okoliczności. Zły cel niszczy działanie, chociaż jego przedmiot byłby sam w sobie dobry (jak modlitwa i post „po to, by ludzie widzieli”). (2)  Moralność dotyczy wszystkich sfer życia człowieka, również małego dziecka. Czy jednak możemy mówić o odpowiedzialności moralnej dziecka w wieku przedszkolnym?

„Kodeks prawa kanonicznego stwierdza, że małoletni przed ukończeniem siódmego roku życia, nazywa się dzieckiem i uważany jest za nieposiadającego używania rozumu. Po skończonym siódmym roku życia domniemywa się, że posiada używanie rozumu. Nie oznacza to jednak braku wrażliwości moralnej u małego dziecka, a stąd jego całkowitej nieodpowiedzialności za swoje czyny. Stwierdzenie Kodeksu należy interpretować w kategorii odpowiedzialności połączonej z możliwością zaciągnięcia winy poważnego przekroczenia prawa moralnego. O takiej odpowiedzialności nie można mówić u małych dzieci przed ukończeniem siódmego roku życia. Jednak psychologia rozwojowa i pedagogika, opierając się na doświadczeniu życiowym, wskazują na wrażliwość moralną małego dziecka już w okresie poniemowlęcym. Poczucie powinności powstaje wraz z poznaniem zasad moralnych. W miarę wzrastania zaczyna rozróżniać dobro od zła, poznaje znaczenie nakazu <<nie wolno>>. Pojęcia te kształtują u dziecka dorośli – rodzice i wychowawcy. Już w tym wieku u dziecka zaczyna pojawiać się uczucie wstydu, co oznacza jego rozwijające się poczucie moralne, jednak nie zawsze łączące się z odpowiedzialnością moralną.

W wieku 5-6 lat (starszy wiek przedszkolny), rozwija się zdolność przewidywania i myślenia przyczynowego w elementarnych formach. Szybko rozwija się także u dziecka zdolność rozumienia pojęć, wyobraźnia i wreszcie zdolność uzasadnienia swego działania. Ta ostatnia jest szczególnie ważna z punktu widzenia teologii moralnej. Świadczy ona o zrozumieniu przez dziecko własnego działania, a tym samym rodzącej się odpowiedzialności za własne postępowanie. U starszego dziecka przedszkolnego kształtuje się coraz wyraźniej poczucie winy i wstydu z nią związanego. Nie zawsze będzie ono związane z popełnieniem grzechu.

Pięcio- sześciolatek często jest świadomy niektórych swoich wykroczeń jako grzechu obrażającego pana Boga. Potrafi też wyrazić skruchę. Świadomość moralna, jaką zdobywa w tej fazie, wskazuje, że dziecko jest już zdolne do popełnienia grzechu. Wielkość winy zależy bardzo mocno od indywidualnego tempa rozwoju oraz od wieku dziecka. Rozbudzenie u dziecka poczucia odpowiedzialności za własne postępowanie – co stanowi przede wszystkim zadanie rodziców – owocuje wzrostem w miłości Boga i bliźniego, pomaga przezwyciężyć egocentryzm i egoizm dziecka”. (3)

W kontekście rozwoju moralnego dziecka niezwykle ważne jest więc wychowanie do odpowiedzialności. Człowiek odpowiedzialny umie dobrze wykorzystać swoją wolność, rozumianą jako umiejętność wybierania dobra; potrafi podejmować decyzje i dokonywać właściwych wyborów; ponosi bez buntu konsekwencje swoich decyzji i działań; rzetelnie wypełnia swoje obowiązki; można na nim polegać. Wczesne dzieciństwo jest najlepszym czasem do kształtowania tych umiejętności. Dziecko zdobywa je poprzez wychowanie do samodzielności, posłuszeństwa, hojności, męstwa, wychowywania uczuć, wzrastaniu w cnotach itd.

Po czym możemy poznać, że przedszkolak rozumie czym jest odpowiedzialność?

Jeśli na przykład nie trzeba mu ciągle przypominać o jego małych obowiązkach; jeśli zasadniczo jest posłuszne; jeśli potrafi przyznać się do błędu; dotrzymuje obietnic; umie podporządkować się grupie (w rodzinie, przedszkolu) – to znak, że przykład i trud wychowawczy rodziców owocuje w  poczuciu odpowiedzialności.

Pojęcie odpowiedzialności moralnej wiąże się także z wychowywaniem sumienia. „W głębi sumienia człowiek odkrywa prawo, którego sam sobie nie daje, lecz któremu winien być posłuszny i którego głos, nawołując go zawsze do miłowania i czynienia dobra oraz unikania zła tam, gdzie należy, rozbrzmiewa we wnętrzu człowieka… Człowiek bowiem ma w sercu przez Boga wpisane prawo…. Sumienie jest najskrytszym ośrodkiem i sanktuarium człowieka, w nim pozostaje on sam z Bogiem, którego głos rozbrzmiewa w jego wnętrzu.” (4)

Beata Nadolna, pedagog, dyrektor Przedszkola im. Św. Aniołów Stróżów w Poznaniu

(1) KKT pkt. 1750

(2) KKK pkt. 1755

(3) Wczesna Komunia Święta, Apostolikum, rozdział napisany przez ks. prob. Marcina Węcławskiego, str. 23-24

(4) KKK pkt. 1776